In 1159 schonk een grootgrondbezitter zijn gronden (waaronder Essen) aan de abdij van Tongerlo. Tot 1796 bleef de abdij eigenaar van dit gebied. Op het wapenschild van Essen (twee ossenkoppen (kracht) en een schaap (geduld) vinden we nog verschillende verwijzingen naar de abdij. De ossenkoppen staan voor de ontginning van de heidegronden, het schaap voor de begrazing. De mijter en de kromstaffen verwijzen naar de hiërarchie in de abdij van Tongerlo.

Essen bezat toen al een watermolen. Tussen 1409 en 1415 werd hij door de abdij verpacht aan de pastoor van Essen-Nispen. In 1564 werd een nieuwe watermolen in hout gebouwd. Deze werd door een brand verwoest in de 80-jarige oorlog en nooit meer opgebouwd.